Khái niệm lược đồ (schema) đóng một vai trò quan trọng trong cách con người tiếp nhận và tổ chức kiến thức về thế giới xung quanh. Lược đồ là những khung hoặc mô hình nhận thức giúp cấu trúc và giải thích thông tin. Chúng ta sử dụng lược đồ vì chúng cho phép rút ngắn quá trình phiên giải vô vàn thông tin từ môi trường. Mặc dù khái niệm này cũng được áp dụng trong mã hóa để mô tả cấu trúc dữ liệu, nhưng trong tâm lý học, lược đồ tập trung vào cách tâm trí con người tổ chức thông tin.
Lịch sử khái niệm lược đồ
Khái niệm cơ bản về lược đồ lần đầu tiên được nhà tâm lý học Anh Frederic Bartlett đề cập trong thuyết học tập của ông. Bartlett cho rằng sự hiểu biết của chúng ta về thế giới được hình thành từ một hệ thống những cấu trúc tinh thần trừu tượng. Sau đó, nhà lý luận Jean Piaget đã phổ biến hóa việc sử dụng thuật ngữ lược đồ trong các công trình của mình về lý thuyết phát triển nhận thức.
Theo Piaget, lược đồ đóng vai trò cả như là phân loại kiến thức lẫn là quá trình tiếp thu kiến thức. Ông tin rằng con người liên tục thích nghi với môi trường khi tiếp nhận thông tin mới và học điều mới. Khi trải nghiệm xảy đến, lược đồ mới được hình thành và lược đồ cũ được điều chỉnh hay sửa đổi. Ví dụ, một đứa trẻ có thể lúc đầu gọi bò là ngựa vì chúng phù hợp với lược đồ có sẵn về ngựa như là loài động vật lớn, có lông, 4 chân và đuôi. Nhưng khi biết con vật đó là bò, trẻ sẽ điều chỉnh lược đồ về ngựa và hình thành lược đồ mới về bò.
Các loại lược đồ
Có 4 loại lược đồ chính: Lược đồ về người, lược đồ xã hội, lược đồ bản thân và lược đồ sự kiện.
- Lược đồ về người tập trung vào đặc điểm cá nhân cụ thể như ngoại hình, hành vi, tính cách và sở thích của một người nào đó.
- Lược đồ xã hội bao gồm kiến thức chung về cách ứng xử trong các tình huống xã hội nhất định.
- Lược đồ bản thân tập trung vào kiến thức về bản thân hiện tại và cả bản thân lý tưởng mà mình hướng tới trong tương lai.
- Lược đồ sự kiện cho biết chuỗi các hành vi cần tuân theo trong những sự kiện nhất định, giống như một kịch bản hướng dẫn ta làm gì, ứng xử ra sao và nói những gì.
Nguồn: Journalism and Communication
Quá trình thay đổi lược đồ
Lược đồ thay đổi thông qua hai quá trình chính: đồng hóa và dàn xếp. Đồng hóa là quá trình thông tin mới được kết hợp vào lược đồ hiện có. Dàn xếp là quá trình lược đồ hiện tại được điều chỉnh hay lược đồ mới được hình thành khi người ta gặp những trải nghiệm mới. Lược đồ dễ thay đổi hơn ở trẻ em nhưng trở nên cứng nhắc hơn khi con người lớn lên. Đôi khi, dù có bằng chứng trái ngược, lược đồ vẫn được duy trì vì con người thường níu giữ niềm tin hiện có.
Vai trò của lược đồ trong học tập
Lược đồ đóng một số vai trò quan trọng trong giáo dục và quá trình học tập:
- Lược đồ ảnh hưởng lên việc ta chú ý tới những thông tin nào. Chúng ta thường chú ý hơn đến những thứ phù hợp với lược đồ hiện tại.
- Lược đồ cũng ảnh hưởng tới tốc độ học. Chúng ta học thông tin mới dễ dàng hơn khi nó khớp với lược đồ sẵn có.
- Lược đồ giúp đơn giản hóa thế giới bằng cách phân loại và nhóm thông tin mới dựa trên so sánh với lược đồ hiện tại.
- Nhờ lược đồ, chúng ta có thể xử lý thông tin nhanh chóng và tự động hóa một phần việc phiên giải dữ liệu mới.
- Tuy nhiên, lược đồ cũng có thể làm méo mó hoặc thay đổi thông tin mới để khiến nó phù hợp với kiến thức đã có. Điều này khiến việc học hỏi trở nên khó khăn.
- Lược đồ thường rất khó thay đổi, ngay cả khi có những bằng chứng đi ngược lại, người ta vẫn thường bám víu vào lược đồ cũ.
Những thách thức của lược đồ
Mặc dù hữu ích, nhưng lược đồ cũng gây ra một số thách thức, điều này có thể cản trở việc học và khiến ta phiên giải sai thông tin mới. Định kiến là một ví dụ về lược đồ ngăn cản việc nhìn nhận thế giới một cách khách quan. Khi thông tin mới thách thức niềm tin hiện có, người ta thường tìm cách giữ nguyên lược đồ cũ thay vì thay đổi niềm tin, bằng cách đưa ra lý giải khác phù hợp với lược đồ đó.
Kháng cự thay đổi cũng thường xảy ra do lược đồ. Ví dụ, lược đồ về khuôn mẫu giới tính thường khiến ta mong đợi nam giới và phụ nữ ứng xử theo những cách nhất định. Trong một nghiên cứu, trẻ em có quan điểm cực đoan về giới tính thường phủ nhận những hình ảnh không phù hợp với lược đồ giới của chúng bằng cách nhớ nhầm giới tính của nhân vật. Kết quả là những khuôn mẫu vẫn được duy trì và việc học hỏi bị hạn chế.
Tóm lại, lược đồ là những mô hình tâm lý rất quan trọng, giúp con người tổ chức, đơn giản hóa và hiểu biết về thế giới xung quanh. Chúng phát triển thông qua trải nghiệm và liên tục được điều chỉnh khi ta học hỏi thông tin mới. Mặc dù lược đồ rất hữu ích, nhưng cũng đem lại một số thách thức cần lưu ý như khó thay đổi, dẫn đến định kiến và hạn chế việc học hỏi. Do đó, việc nhận thức được tác động của lược đồ là rất quan trọng để có thể tiếp thu tri thức hiệu quả hơn.
Theo Như Trang - trangtamly
tamlyhoc.org
Tham khảo
- Baldwin MW. Psychological bulletin. American Psychological Association. 1992. doi:10.1037/0033-2909.112.3.461
- Padesky CA. Schema change processes in cognitive therapy. Clinical Psychology and Psychotherapy. 1994;1:267–278. doi:10.1002/cpp.5640010502
- Aosved AC, Long PJ, Voller EK. Measuring sexism, racism, sexual prejudice, ageism, classism, and religious intolerance: The Intolerant Schema Measure. Journal of Applied Social Psychology. 2009;39(10):2321-2354. doi:10.1111/j.1559-1816.2009.00528.x
- Bauer PJ. Memory for gender-consistent and gender-inconsistent event sequences by twenty-five-month-old children. Child Dev. 1993;64(1):285-297.