1. Định nghĩa về Kỹ năng quản lý cảm xúc

Kỹ năng quản lý cảm xúc là khả năng con người tự nhận biết và từ điều khiển, điều chỉnh cảm xúc của bản thân. Căn cứ vào tính chất của cảm xúc, có thể  phân chia thành cảm xúc tích cực và cảm xúc tiêu cực. Trong phạm vi của tài liệu này, kỹ năng quản lý cảm xúc được xem xét chủ yếu dưới góc độ quản lý những cảm xúc tiêu cực hay những cảm xúc âm tính.  

2. Cấu trúc của kỹ năng quản lý cảm xúc

Như vậy cấu trúc của Kỹ năng quản lý cảm xúc bao gồm: khả năng nhận biết cảm xúc và khả năng tự điều khiển cảm xúc

Khả năng tự nhận biết cảm xúc

Là khả năng con người nhận biết được cảm xúc bằng kinh nghiệm của bản thân. Tự nhận biết cảm xúc cũng giống như nhận biết những tín hiệu và những tín hiệu này sẽ giúp chủ thể định hướng sự chú ý của bản thân và điều khiển nguồn năng lượng của mình như thế nào. 

Biểu hiện đầu tiên của khả năng tự nhận biết cảm xúc là phải biết được mức độ của cảm xúc dạng tồn tại. Tùy theo mỗi loại cảm xúc khác nhau sẽ có những cung bậc khác nhau nhưng đều được phân chia thành ba mức

Mức vượt tầm kiểm soát của chủ thể, tức là chủ thể không còn giữ được cảm xúc của mình và để nó bộc lộ một cách hết sức tự nhiên. Mức độ này thường đi liền với những cảm xúc giận dữ hay vui sướng tột đỉnh Tuy nhiên, cho dù là loại cảm xúc âm tính hay dương tính, tích cực hay tiêu cực thì nếu vượt quá tầm kiểm soát của chủ thể cũng đều không tốt, đặc biệt là đối với loại cảm xúc tiêu cực. 

Mức độ nguy hiểm, lúc này chủ thể không thể tập trung vào bất cứ việc gì ngoài việc chỉ suy nghĩ đến cảm xúc đang hiện diện của bản thân. Nếu cứ tập trung mãi vào cảm xúc đang thường trực thì sẽ có hai khả năng xảy ra, một là những suy nghĩ tích cực thì sẽ đưa những cảm xúc tiêu cực về vùng kiểm soát của chủ thể; hai là những ý nghĩ tiêu cực sẽ làm cho những cảm xúc tiêu cực vượt tầm kiểm soát của chủ thể. Có thể nói, ở giai đoạn này, cảm xúc đang âm ỉ cháy và nằm trong tầm báo động.

Mức độ trong tầm kiểm soát của chủ thể, lúc này mặc dù những cảm xúc  tiêu cực đang tồn tại nhưng chủ thể hiểu rõ về cảm xúc của bản như vở biết cách điều tiết cảm xúc của mình một cách hợp lý.

Biểu hiện thứ hai của khả năng tự nhận biết cảm xúc là khả năng tự nhận biết đúng nguyên nhân của cảm xúc. Có nhiều nguyên nhân gây nên cảm xúc của con người tương ứng với mỗi loại cảm xúc. Những loại cảm xúc tiêu cực như buồn, sợ hãi, giận dữ, ghê tởm đều có liên quan chặt chẽ  đến nhu cầu của con người mà trực tiếp là do sự kìm hãm về thể lý và kìm hãm về mặt tinh thần.

Khi một người bị kìm hãm về ở thể lý như những cơn đau, sự căng thẳng, mệt mỏi, đói, khát... thường dẫn đến những cảm xúc giận dữ, lo sợ, buồn phiền. Còn khi bị kìm hãm về tinh thần như bị xúc phạm, bị hụt hẫng, mất mát thường làm cho con người cảm thấy buồn rầu, sợ hãi hay giận dữ. 

Chỉ khi nào chủ thể hiểu rõ được cả nguyên nhân trực tiếp và nguyên nhân gián tiếp gây nên cảm xúc của mình thì mới có thể có những biện pháp để hoá giải, kiểm soát, quản lý cảm xúc của cá nhân.

Biểu hiện thứ ba của khả năng nhận biết cảm xúc là khả năng tự nhận biết hậu quả của cảm xúc. Khi có một hình dung rõ ràng về các hậu quả của cảm xúc, chủ thể sẽ cố gắng để quản lý cảm xúc của bản thân trong công việc và cuộc sống. 

Biểu hiện thứ tư của khả năng tự nhận biết cảm xúc là khả năng nhận biết biểu hiện sinh lí  của cảm xúc. Mỗi loại cảm xúc sẽ có những biểu hiện tượng ứng về mặt sinh lí. Cảm xúc giận dữ sẽ có những biểu hiện liên quan đến hệ cơ nhưng cũng cứng tay chân, căng cơ mặt cơ hàm, khó thở, thay đổi nhiệt độ cơ thể cảm xúc sợ hãi thường có không hiện tim đập nhanh, nổi da gà, mắt mở to...

Các nhà Tâm lý học nhận thấy rằng, có sự thay thế lẫn nhau giữa biến đổi sinh lí bên trong và biểu hiện hành vi bên ngoài. Nếu biểu hiện bên ngoài của cảm xúc bị kiềm chế thì sự biến đổi sinh lí của nó lại tăng lên và ngược lại. Theo nhà tâm lý học Lanzetta và Klech trong quá trình xã hội hoá, những cá nhân nào đã trả giá cho sự biểu hiện các cảm xúc thì họ sẽ học cách kiềm chế những biểu hiện đó, nhưng sự nguy hiểm của kiểu phản ứng này là cảm xúc tiêu cực có thể hướng vào bên trong, gây ra chứng huyết áp, trầm cảm,... Vì thế, con người cần học cách kiểm soát những biểu hiện này hơn là kiếm chế chúng. Muốn vậy, trước hết phải nhận ra những biểu hiện của cảm xúc. 

Khi bản thân nhận thấy cơ thể bắt đầu có phản ứng, đó là khoảng thời gian để làm chậm lại những cảm xúc tiêu cực và xác định hành động trước khi phản ứng. Do dõi những cá nhân nào nhận biết rõ những biểu hiện của cảm xúc tiêu cực sở có thời gian để tìm cách bày tỏ những cảm xúc đó một cách phù hợp.

Tác giả: GS.TS. Huỳnh Văn Sơn